Stupor Mundi, Kroniek van een eigenzinnige Keizer

Responsive image

Stupor Mundi, Kroniek van een eigenzinnige Keizer

In 2015, precies 800 jaar na zijn koningskroning in Aken, is bij Uitgeverij Aspekt mijn biografische kroniek over Frederik II uitgekomen.

Keizer Frederik II van Hohenstaufen (1194-1250) is een van de meest opmerkelijke persoonlijkheden van de Middeleeuwen.
Frederik II was koning van Sicilië en Duitsland en keizer van het Heilige Roomse Rijk. Daarnaast was hij ook: geleerde, hervormer, talenwonder, wiskundige, beschermer van de kunsten, kastelenbouwer en een permanente doorn in het oog van de Kerk. Hij stichtte de eerste staatsuniversiteit, was de belangrijkste wetgever van de Middeleeuwen, en geldt als de eerste moderne natuurwetenschapper. 

de intocht in Jeruzalem

Responsive image

17 maart 1229            Frederiks intocht in Jeruzalem

Het was een historisch moment toen Frederik op de ochtend van 17 maart 1229 vanuit Jaffa op weg ging naar het 50 kilometer verderop gelegen Jeruzalem. Als eerste vorst sinds Godfried van Bouillon (1099), en als eerste keizer sinds Heraclius (629), zou hij de Heilige Stad voor het christendom in bezit nemen. Toch heerste er een bedrukte sfeer in de stoet die vanaf de kust het binnenland introk.

Castel del Monte

Responsive image

1 de ligging

Met Foggia, Melfi en Bari als belangrijke steden, vormden Apulië en het aangrenzende Basilicata het centrum van Frederiks heerschappij. Tientallen kastelen bieden hier nog een tastbare herinnering aan de keizer. Het beroemdste en meest raadselachtige daarvan ligt boven op een hoge heuvel in Apulië, op twintig kilometer afstand van Andria.

de moslims van Lucera

Responsive image

achtergrond

Sicilië werd tussen 1060 en 1090 door de Normandiërs voor de christenheid heroverd op de Saracenen (**). Tijdens de Normandische overheersing van Robert Guiscard en vooral Rogier II  heerste een relatieve tolerantie ten opzichte van de islam. Rogier II had Arabische kunstenaars in dienst om zijn paleis in Palermo te verfraaien. Om hun godsdienst vrijelijk te kunnen uitoefenen, moesten de moslims wel een extra kopbelasting betalen, net zoals de christenen als dhimmi (niet-moslims) de jizya moesten betalen toen de islam heerste over het eiland. Die tolerantie ten opzichte van moslims bleef zelfs nog een tijd voortduren onder de dynastie van de Hohenstaufen.

de Wetten van Melfi

“Keizer Frederik, de altijd Verhevene, de Heerser over Italië, Sicilië, Jeruzalem en het Arleaat, de Gelukkige, Vrome, Zegevierende, de Triomfator.... “

Zo begint de plechtige aanhef van het ‘Liber Constitutionum Regni Siciliae’, ook ‘Liber Augustalis’: de Wetten van Melfi, die Frederik II in 1231 afkondigde.

 

wat zijn ze

De Wetten (Constituties) van Melfi - genoemd naar de plaats van uitgifte - zijn het samenhangende geheel van 220 afzonderlijke wetten waarin Frederik in 1231 het Staatsrecht en Bestuursrecht voor de Regno, het Koninkrijk Sicilië, vastlegde. Zij gelden als het ultieme voorbeeld van Frederiks ongekende kwaliteiten als staatsman. Zijn wetten getuigen van alles wat een volk zich als leider kan wensen: capabel, rechtvaardig, integer, visionair, modern, gedurfd, duidelijk, eerlijk.

Frederiks jarenlange afwezigheid (eerst in Duitsland, daarna op kruistocht) en talrijke binnenlandse opstanden hadden het Koninkrijk in een staat van wanorde en rechteloosheid gebracht. Het was de hoogste tijd voor Frederik om orde op zaken te stellen en zijn eigen positie te versterken.

De sociaal-economische wetgeving die hij instelt, vormt een blauwdruk voor Sicilië als moderne modelstaat: een Verlichte vorst die, met een gecentraliseerd bestuur van bekwame, onkreukbare ambtenaren, regeert in het belang van het volk, met een ongekende mate van rechtszekerheid en rechtsbescherming voor alle onderdanen.

het Valkenboek

“De Arte Venandi cum Avibus” – Over de Kunst met Vogels te Jagen. Zo heet het beroemde handboek voor de valkenjacht, dat rond 1245 door Frederik II persoonlijk werd geschreven, nadat hij er vermoedelijk in 1230 aan was begonnen, tussen de bedrijven door van het werken aan de Wetten van Melfi.

Dat dit imposante zesdelige boek, de vrucht van tientallen jaren studie, onder valkeniers nog steeds geldt als standaardwerk, heeft alles te maken met de nauwgezetheid, volledigheid en autoriteit ervan. Een natuurwetenschappelijk werk van hoog niveau, geschreven in een tijd dat lezen en schrijven zelfs voor de vorsten van Europa geen vanzelfsprekende zaak was.

korte chronologie van Frederiks leven

1194 26 december.

Frederik wordt geboren in Jesi (Ancona). Volgens de legende vindt de bevalling publiekelijk plaats, op het marktplein, om geruchten van een schijnzwangerschap de kop in te drukken: Constance van Altavilla was over de 40 toen zij Frederik kreeg en haar huwelijk met Hendrik VI was al acht jaar kinderloos gebleven.

1196 november.

Frederik wordt gedoopt als Rogerius Federicus in San Ruffino in Assisi. In dezelfde kathedraal en in hetzelfde doopvont waar ook Franciscus werd gedoopt.

1197.

Frederiks vader, keizer Hendrik VI, sterft onverwacht aan buikloop. Frederik wordt door zijn moeder naar Sicilië gehaald.

ouders en grootouders

Rogier I, de vader van Rogier II (1095-1154), was een van de twaalf krijgshaftige zoons van de uit Normandië afkomstige Tancred van Hauteville (=Altavilla), die het eiland Sicilië en grote delen van Apulië en Calabrië veroverden op de Arabieren. In 1130 wordt Rogier II gekroond tot (eerste) koning van “beide Siciliës”. Na de dood van zijn tweede vrouw, trouwt hij in 1151 opnieuw, nu met Beatrix van Rethel (1130-1185). In 1154, kort nadat haar echtgenoot is gestorven, bevalt zij van een dochter, Constanza.

uiterlijk en gedrag

Hoe Frederik II er precies uit heeft gezien, is niet met zekerheid bekend. Geen van de portretten die van hem gemaakt zijn, is een historisch betrouwbare weergave van zijn uiterlijk. Het ging er in de Middeleeuwen meer om wát iemand was dan hoe hij was. We zien daarom op afbeeldingen doorgaans het prototype dat iemand vertegenwoordigde en niet een precieze weergave van de persoon. Dat er van Frederik geen enkele beeltenis bewaard is gebleven, heeft ook te maken met de ijver van de Kerk om alles wat aan hem herinnerde met wortel en tak uit te roeien. Toch is er over Frederik als persoon veel meer bekend dan over de meeste andere vorsten uit zijn tijd. De beschrijvingen van talrijke kroniekschrijvers geven samen een redelijk betrouwbare indruk.

Vrouwen en kinderen

Zodra Frederik de meerderjarige leeftijd (14) heeft bereikt, eindigt de voogdij van paus Innocentius III. Om invloed te blijven houden op de jonge koning, regelt paus Innocentius een huwelijk van Frederik met Constance van Aragon (1183-1222). Haar plotselinge dood in 1222 maakt een einde aan het huwelijk.

Uit het huwelijk wordt Hendrik VII (1211-1242) geboren, die in 1220 koning van Duitsland wordt. Zijn eigenzinnigheid leidt ertoe dat hij wegens hoogverraad door Frederik wordt afgezet. Na jarenlange gevangenschap, vindt Hendrik in 1242 op tragische wijze de dood.

bijzondere prestaties

Frederik groeide op in het tolerante geestelijke klimaat dat zijn Nor¬man¬dische voorouders in Sicilië hadden geschapen. Palermo was destijds “de navel van de wereld”: een multiculturele smeltkroes, waarin plaats was voor verschillende godsdienstige opvattingen en waar religie geen belemmering vormde voor handel, nijver-heid, wetenschap en bestuur. Niet gehinderd door godsdienstige eenkennig¬heid, trad Frederik moslims en joden anders tegemoet dan elders in de christe¬lijke wereld gebruikelijk was. Hij zag hen niet als hinderlijke heide¬nen maar als nuttige onderda¬nen die beschikten over bruikbare kennis en bekwaamheden. Dat werd door zijn tijd slecht begrepen en heeft tot verkeerde beeldvorming geleid. In werkelijkheid was Frederik evenmin een atheïst als een moslimvriend. Toen de genadeloze onderdrukking van het Saraceense verzet op Sicilië niet afdoende bleek, liet hij alle Saracenen deporteren naar nieuwe woon¬gebieden op het vasteland.

beeldvorming rond Frederik II

beeldvorming

“Geloof in God had hij niet. Hij was een achterbaks mens, sluw, gierig, wellustig, boosaardig en driftig. Maar soms, als hij zijn goedheid en grootmoedigheid wilde bewijzen, was deze indrukwekkende man vriendelijk, vrolijk, open en edelmoedig.”(Salimbene van Parma)

Innocentius III

Innocentius III (1161 – 1216)

Lothar van Segni (paus Innocentius III, 1161-1216), een telg van de vermaarde Romeinse Conti-familie, werd na zijn studie theologie en rechten al jong kardinaal. Toen hij in 1198 tot opvolger van paus Celestinus III werd gekozen, was hij op zijn 37e zelfs de jongste paus uit de geschiedenis. Als prediker en auteur had hij toen al naam verworven.

de Zesde Kruistocht

Op 28 juni 1228 vertrekt Frederik met 100 Siciliaanse ridders, 40 schepen en flink wat vrachtschepen en 3000 of meer voetsoldaten (plus de gewapende zeelieden) vanuit de haven van Brindisi.

Als Frederik na een verblijf op Cyprus op 7 september 1128 in de haven van Akko aankomt - de eerste keizer die het Heilige Land bereikt - wacht hem een groots welkom van duizenden pelgrims en inwoners. Aan de kade wachten zijn vertrouwde vrienden, die vooruit gestuurd waren: Herman van Salza, Graaf Thomas van Acerra, de keizerlijke stadhouder in Syrië. Ook de Tempeliers en Hospitaalridders wachten Frederik op, en begroeten hem met veel emotie. Zij knielen voor Frederik neer en kussen zijn knie. Weliswaar was Frederik geëxcommuniceerd vanwege het niet doorgaan van de kruistocht in 1227 - maar hij was ook de enige die de kruisvaarders kon redden in de strijd tegen de Ayyubieden. Onuitgesproken veronderstelde men dat de ban zou worden opgeheven nu de Keizer zijn belofte had ingelost.